Bu məqalənin Uşaqlar üçün versiyası mövcuddur.

Hüceyrənin daxili quruluşu

Hüceyrə – Elmə məlum olan canlı orqanizmlərin (yarı-canlı sayılan viruslar istisna olmaqla) əsas quruluş, funksional və bioloji vahidi.^[1]Hüceyrə sərbəst şəkildə bölünə bilən ən kiçik canlı hissədir və buna görə də bir çox halda "həyatın inşat bloku" adlanır. Hüceyrəni öyrənən elm sahəsinə sitologiya deyilir.

Hüceyrə tərkibində zülal və nukleotid turşuları kimi bir çox biomolekul olan sitoplazma və onu əhatə edən membrandan təşkil olunmuşdur.^[1] Orqanizmlər birhüceyrəli (bakteriyalar) və çöxhüceyrəli (bitkilər və heyvanlar) olmaqla iki qrupa bölünürlər. Heyvanlarda və insanlarda növündən asılı olaraq hüceyrə sayı müxtəlif olur, insanlarda isə 10 trilyon (10¹²)-dan artıq hüceyrə var. Bir çox bitki və heyvan hüceyrəsi 1-100 mikrometr ölçüsündə olub sadəcə mikroskop altında görünür.

Hüceyrə 1665-ci ildə Robert Huk tərəfindən kəşf edilmişdi.^[2]

Son on ildə elektron mikroskopiyasının, rentgenostruktor analiz, differensial sentrifuqadan keçirmə və başqa müasir tədqiqat üsullarının köməyi ilə bitki hüceyrəsi, hüceyrə orqanoidləri və onların funksional ixtisaslaşdırılması barədəki anlayışlar genişlənmiş və dərinləşmişdir.

Mündəricat

  [gizlə] 

• 1Hüceyrənin kəşfi
• 2Tərkibi
• 3Sitologiya
  • 3.1Sitоlоji tədqiqat mеtоdları ^[3]
• 4Hücеyrənin kimyəvi tərkibi ^[4]
• 5Mənbə
  • 5.1Biblioqrafiya
• 6Həmçinin bax

Hüceyrənin kəşfi[redaktə | əsas redaktə]

İlk dəfə olaraq ingilis alimi Robert Huk hüceyrəni kəşf etmişdir. 1665-ci ildə bioloji toxumadan – lat. Quercus suber ağacından hazırlanmış tıxacın (probkanın) nazik kəsiyinə özü tərəfindən təkmilləşdirilmiş mikroskop altında baxarkən, tıxac kəsiyinin çoxlu sayda hücrəciklərdən ibarət olduğunu görmüş və onlara ing. cell – hüceyrə adı vermişdır.

1675-ci ildə italyan həkimi Marçello Malpigi və 1682-ci ildə ingilis botaniki Qrü Neemiya bitkilərin hüceyrələrdən təşkil olunduğunu təsdiqləmişlər. İlk dəfə olaraq hüceyrə – "qidalı şirə dolu qovuq" mənasını daşımış olur. 1674-cü ildə holland Anton van Levenhuk (ing. Anton van Leeuwenhoek, 1632-1723) mikroskopun köməyi ilə ilk dəfə su damcısında hərəkət edən təkhüceyrəli canlıları – ibtidailəri — infuzor tərlik, amöb, bakteriyalar və eritrositləri, spermatozoidləri müşahidə etmişdir. 1802-1808-ci illərdə fransız tədqiqatçısı Şarl-Fransua Mirbel müəyyən etmişdir ki, bütün bitkilər hüceyrələrin əmələ gətirmiş olduqları toxumalardan ibarətdirlər. Jan-Batist Lamark isə 1809-cu ildə sübut etmişdir ki, heyvanlar da bitkilər kimi hüceyrələrin əmələ gətirmiş olduqları toxumalardan ibarətdirlər. 1825-ci ildə çex alimi Purkine Y. quş yumurta hüceyrəsinin nüvəsini aşkar etmişdir və 1839-cu ildə o, elmə "protoplazma" terminini daxil etmişdir. 1831-ci ildə ingilis alimi Robert Broun ilk dəfə olaraq bitki hüceyrəsinin nüvəsini təsvir etmiş və onun hüceyrədaxili vacib orqanoid olduğunu söyləmişdir. Beləliklə "Hüceyrə nəzəriyyəsinin" əsası 1839-cu ildə alman alimləri Şvann Teodor, Mattias Yakob Şleyden və Virxov Rudolf tərəfindən qoyulmuş olmuşdur.

lat. "Omnis cellula ех cellula". – Hər bir hüceyrədən hüceyrə.

— Virxov Rudolf

Tərkibi[redaktə | əsas redaktə]

Adətən, hüceyrə 2 hissədən – protoplazmadan və onu xaricdən əhatə edən qılafdan ibarətdir. Selik tipli kütlədən ibarət protoplazma hüceyrənin daxilində yerləşib, çox mürəkkəb tərkibə malikdir. Protoplazma hüceyrənin canlı orqanoidlərinin və həmin orqanoidlərin maddələr mübadiləsi zamanı topladığı maddələrin məcmusudur. Protoplazmanın məhsulu olan qılaf onu xaricdən örtür, fiziki və mexaniki təsirlərdən qoruyur, çoxhüceyrəli orqanizmlərdə onu qonşu hüceyrələrdən ayırır və maddələrin hüceyrəyə daxil olmasını və xaric edilməsini tənzimləyir.

Hüceyrə canlıların ən kiçik quruluş və funksional vahididir. O, canlı sistemlərin bütün xüsusiyyətlərinə malikdir: maddələr və enerji mübadiləsini həyata keçirir, böyüyür,çoxalır və öz əlmətlərini irsi olaraq keçirmək qabiliyyətinə malikdir, xarici siqnallara reaksiya verir və hərəkət edə bilir.

Sitologiya[redaktə | əsas redaktə]

Hüceyrənin inkişafı, quruluşu və funksiyaları ilə məşğul olan elm sitologiya adlanır.(yunanca "sitos"- hüceyrə, "loqos"- elm deməkdir).Bütün canlı orqanizmlər hüceyrələrdən təşkil olunub. Birhüceyrəli orqanizmlər bakteriyalar, bəsitlər, yosunlar,göbələklər bir hüceyrədən ibarətdirlər. Bir neçə min hüceyrədən ibarət çox hüceyrəlilərə bitkilərin və heyvanların əksəriyyəti aiddir. Mikroskopik ölçüdə olan hüceyrə orqanizmdə nəhəng laboratoriyanın yerinə yetirə biləcəyi mürəkkəb dəyişikliklər etməyə qadirdir.Hüceyrədə qeyri-adi sürətlə minlərlə kimyəvi reaksiyalar baş verir ki, bunlar da yüzlərlə və minlərlə fermentlərlə idarə olunur. Hüceyrələrin ölçüləri kimi formaları da müxtəlifdir. Onlar kürəvari, prizmatik və s. formalarda olur. Hüceyrələrin formaları onların orqanizmdə yerinə yetirdiyi funksiyalardan və həyat fəaliyyətinin şəraitindən asılıdır.Sərbəst hüceyrə nisbətən dairəvi formaya malikdir: implusları ötürmək funksiyasını yerinə yetirən hüceyrələr düzgün olmayan ulduzvari formaya malik olurlar: insan bədənin və ya orqanlarının hərəkətini təmin edən hüceyrələr uzununa dartılmış formaya malikdirlər.

Sitоlоji tədqiqat mеtоdları ^[3][redaktə | əsas redaktə]

Hücеyrəni öyrənmək üçün əsas tədqiqat mеtоdu kimi mikrоskоpiyadan istifadə еdilir. Bunun üçün işıq və еlеktrоn mikrоskоpları işlədilir. Hücеyrənin öyrənilməsində hazırda digər müasir mеtоdlardan istifadə еdilir. Bunlara aiddir:

• Radiоaktiv izоtоplarla nişanlanmış mоlеkullarla öyrənilməsi;
• Hücеyrələrin üyüdülməsi ilə hissələrinə ayrılması;
• Хrоmоtоqrafiya və ya еlеktrоfarеz;
• Hücеyrənin хüsusi şəraitdə yеtişdirilməsi.

Hücеyrənin kimyəvi tərkibi ^[4][redaktə | əsas redaktə]

Kimyəvi tərkibinə görə hücеyrələr охşardırlar. İnsan, hеyvan, bitki və mikrооrqanizmlərin hüceyrələrində еyni еlеmеntlərə, maddələrə rast gəlinir. Lakin həmin maddələr miqdarca müхtəlif оlurlar.

Еlеmеntlərin dövri sistеmində məlum оlan 110 еlеmеntdən 60-ı hücеyrə tərkibində tоplanmışdır. Hücеyrələrin tərkibindəki еlеmеntləri miqdarına görə 3 qrupa bölürlər. Birinci qrupa 4 еlеmеnt: oksigen, hidrogen, azot, karbon daхildir. Bunlar оrqanоgеn еlеmеntlər adlandırılır və bütün hücеyrə tərkibinin 98%-ni təşkil еdirlər. İkinci qrupa kalium, kalsium, maqnezium, natrium, fosfor, kükürd, dəmir, xlor daхildir. Bunlar hücеyrə tərkibinin 1,9%-ni təşkil еdirlər. Üçüncü qrupa bütün qalan еlеmеntlər daхil оlub, оnun 0,01%-ni təşkil еdirlər.

Teleskop, uzaydan gelen her türlü radyasyonu alıp görüntüleyen astronomların kullandığı, bir rasathane cihazıdır. 1608 yılında Hans Lippershey (Hollandalı gözlük üreticisi) tarafından icat edilmiş, 1609 yılında Galileo Galilei tarafından ilk defa, gökyüzü gözlemleri yapmakta kullanılmıştır. Uzaydaki cisimlerden yansıyarak veya doğrudan doğruya gelen, gözle görülen ışık, ultraviyole ışınlar, kızılötesi ışınlar, röntgen ışınları, radyo dalgaları gibi her türlü elektromanyetik yayınlar kainat hakkında bilgi toplamak için çok lüzumlu delillerdir. Bu deliller ya klasik manada optik teleskoplarla veya çok daha modern radyo teleskoplarla incelenir.

İçindekiler

  [gizle] 

• 1Teleskop yapısı
• 2Teknik özellikleri
• 3Yapısına göre teleskop çeşitleri
• 4Büyük teleskoplar
• 5Radyo teleskopları
• 6Uzay teleskopları
• 7Kaynaklar
• 8Dış bağlantılar

Teleskop yapısı[değiştir | kaynağı değiştir]

Teleskop yapı olarak objektif, oküler ve bu mercekleri muhafaza eden bir tüpten meydana gelmiştir. Objektif cinsine göre iki tür teleskop vardır. Uzaydan gelen ışıklar teleskop içinde bir aynaya çarpıp, prizmadan geçtikten sonra göze geliyorsa bu türe yansıtıcı teleskop denir. Uzaydan gelen ışıklar merceklerden doğrudan geçip göze geliyorsa bu türe de kırıcı teleskop adı verilir.^[1]

Teknik özellikleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Teleskobun gücü, topladığı ışık miktarıyla orantılıdır. Teleskobun objektif çapı büyüdükçe ışık toplama kabiliyeti artar. Mesela, 50 mm çaplı bir teleskop 5 mm çaplı gözbebeğine oranla (50/5)² veya 100 kat daha çok ışık toplar. Teleskoplarda yansıma kayıpları olabileceği için bu miktar yüzde on kadar azalır. Astronomlar parlaklık farklarını logaritmik artan değerler şeklinde tarif etmişlerdir. Parlaklıktaki 100 kat fark, teleskop skalasında 5 değeriyle görülür. Karanlık gecede insan gözü ışık şiddeti 5 değerli yıldızı görebilir. Kaliforniya'daki Palomar Dağında bulunan Hale Teleskopu objektif çapı 5 metredir. Bu teleskop göze nazaran bir milyon kat ışık toplar.

Teleskopta teşekkül eden görüntünün netliği atmosferin menfi yönde etkisine bağlı olarak değişir. Teleskoptaki kararlılık 2 yay saniyesi için geçerlidir. Atmosfer şartları, bazen bu açıyı 0,25 yay saniyeye kadar düşürür. Bu durumda inceleme yapılan yıldız değil de yakınındaki yıldıza ait görüntüler kaydedilebilir.

Teleskopta görülebilecek bir cisim aşağıdaki formülle ifade edilir:

Yay derecesi = 2,5 · 106 · λ / a

λ radyasyonun dalga boyu ve a teleskop objektif açıklığıdır.

Teleskopun görevleri; radyasyon toplama, çözümleme ve büyültmedir. En önemli görevi ise radyasyon toplamadır. Teleskop da apertür adı verilen mercek ya da objektif aynasının ışık toplama yüzeyi arttıkça ışık toplama gücü de artar.^[1]

Gök cismini inceleyen teleskopun dünya dönüşünü takip edecek yukarı aşağı ve yana hareket etmesi için takip düzenleri vardır. Hareketlerin çok hassas olması gerekir. Atmosfer etkilerinin de hesaba katılarak teleskop konumuna hareket verilir. Teleskop hareketleri modern teleskoplarda elektronik devreler ve bilgisayar yardımıyla yürütülür.

Yapısına göre teleskop çeşitleri[değiştir | kaynağı değiştir]

• Newton'un aynalı teleskopu: Isaac Newton'un tasarlamış olduğu teleskopta sistem şöyledir; borunun aşağı tarafında bir içbükey objektif aynası bulunur. Bu ayna ışığı kırar ve borunun başlangıç kısmındaki herhangi bir odak noktasında toplar. Bir düz ayna 45 derecelik bir açıyla odağın ön tarafına yerleştirilmiştir. Bu ayna görüntüyü gözetleme deliğindeki mercek üzerine yansıtır.^[1]

Cassegrain Teleskobu

• Cassegrain aynalı teleskopu: Bu sistemde ışık newton modelindekinden daha fazla bir uzaklık katetti çünkü; Guilliame cassegrain ışık demetini kendi üzerine katlama sanatını keşfetti. Böylece ışığın kendini bir noktada toplamasına gerek kalmadı.Yani teleskop kendi içinde oldukça uzun bir odak uzaklığına kavuştu da denilebilir. Bu sistemde apertürün merkezinde de bir delik bulunmakta. Işık sisteme girdikten sonra objektif tarafından odak noktasının önündeki aynaya düşürülür. Bu ayna görüntüyü apertürün merkezinde bulunan delikten geçirecek şekilde yansıtır ve objektifin arkasında bulunan gözetleme kısmının merceği üzerine gönderir.^[1]
• Coude aynalı teleskopu: Bu teleskop Cassegrain teleskopuna bir ayna daha ekleyerek yapılmıştır. Amaç; çok daha uzun bir odak uzaklığı elde etmektir.Yine objektifdeki deliğin önüne konan bu ayna ışığı kırıp teleskop altında bulunan gözetleme bölümündeki mercek üzerine düşmesini sağlar.Böylece teleskop ışık kaynağını izlediği sürede astronomların da odakta bulunan ağır ve kompleks ölçüm aletlerinin yerlerini değiştirmelerine gerek kalmıyor.^[1]
• Katadyoftrik (hem aynalı hem mercekli) sistemler: Aynalı ve mercekli teleskoplar gökyüzünün iyi incelenmesi adına tek başlarına yeterince iyi göstermemektedir.Mercekli teleskoplar büyük bir alanı gösterebilir fakat gece görüşlerini o kadar da iyi yansıtamaz. Gece çekilen fotoğraflar genelde çok koyudur.Aynalı teleskoplar ise renk hataları yapmamalarına karşın gösterebildikleri alan sınırlıdır. Bu sebeplerden dolayı hem ayna hem mercek bulunduran katadyoftrik sistem oluşturulmuştur. Schmidt teleskop bu özelliğe sahip olarak yıldızların, meteor ve benzerlerinin incelenmesinde oldukça faydalı bir sistemdir.^[1]

Büyük teleskoplar[değiştir | kaynağı değiştir]

Dünyadaki en büyük yansıtıcı teleskop, Hawai'deki Keck Observatory de bulunan , Manua Kea teleskopdur. Burada çapları 10 m olan, her biri 36 adet altıgen şekle sahip olan, bilgisayar-kontrollü aynaya sahip ve büyük bir yansıtıcı yüzey oluşturmak amacıyla birlikte çalışan iki tane teleskop vardır. Dünyadaki en büyük kırıcı teleskop ise Wisconsin'deki Yerkes Observatory de bulunan yalnızca 1 m'lik bir çapa sahip Williams Bay'dır. Dünyamızda insanlar tarafından en çok bilinen teleskop ise Hubble Uzay Teleskobudur^[1]

Radyo teleskopları[değiştir | kaynağı değiştir]

Radyo teleskopları, yapı itibariyle optik teleskoplara benzer. Uzaydan gelen elektromanyetik yayınları alabilmek için 100 metre çapında antenler kullanılır. Anten, ışığın ayna vasıtasıyle odaklanması biçiminde elektromanyetik yayını, odakları ve çok hassas radyo alıcılarında yükseltilerek incelenmesine imkân tanır.

Uzay teleskopları[değiştir | kaynağı değiştir]

1983 sonlarında uzay bilim adamları uzun mesafeleri daha hassas görebilmek gayesiyle çok maksatlı uzay teleskopunu dünya etrafındaki yörüngesine oturttular. Uzay teleskopu, ışığı toparlayan 2,4 metre boyunda Cassegrain reflektörü yardımıyla ultraviole astronomisinde çığır açmıştır. Bu proje NASA (National Aeronautics and Space Administration) ile ESA (European Space Agency)'nın ortak yapımıdır.

Uzay teleskobunun faaliyete geçmesiyle:

• Gözlemler yer yüzeyinden 500 km yükseklikten gece-gündüz devam eder.
• Atmosferin yuttuğu bazı elektromanyetik radyasyonlarla ultraviole ve infraruj ışınların bir kısmı tespit edilir. Yer yüzünden en yüksek dağ tepesinden dahi bu radyasyonlar kaydedilmemektedir.
• Atmosferin özelliği dolayısıyle cisimlere ait görüntülerin birbirine etkisi ortadan kalkabilir. Böylece küçük bir cisimden gelen ışığın teferruatlı incelenmesi mümkün olur.

Uzay teleskobu dört ana sistemden meydana gelir:

• Teleskop, ışığı toplayıp cihazlar bölümüne gönderir.
• Cihazlar bölümü, teleskoptan gelen ışığı analiz eder.
• Jeneratör, güneş enerjisini elektrik enerjisine çevirerek teleskop ve cihazları besler.
• Kontrol sistemleri, ısı ve elektrik kontrolunu yapar, dünya ile irtibat sağlar.

Uzay mekiği aracılığıyla yörüngeye yerleştirilen uzay teleskopunun çalışma süresi 15 senedir. Her 2,5 senede bir astranomlar tarafından ara bakımlarının yapılması gerekmektedir. Büyük onarımlar için uzay mekiği aracılığıyla dünyaya geri getirmek de mümkündür.

Uzay teleskopunun cihazlar bölümü ilmi araştırmaların yapılmasına yarayan 5 cins cihazdan meydana gelmiştir:

• Geniş sahalı gezegenler kamerası. Bu kameranın görevi gezegenler arası kozmik mesafelerin tespit edilmesi ve gezegenlerin fotoğraflarının çekilmesidir.
• Zayıf görüntüler kamerası. Bu kameranın görevi 120 ile 700 nm (denizmili) dalga boyundaki ışıkları tespit etmektir. Bu ışıklar dünya yüzeyinden en kuvvetli teleskoplarla dahi görülemez. Bu cihaz böylece galaksilerdeki yıldızların mesafelerini tayin etmekte kullanılacaktır.
• Zayıf görüntü spektrometre. Bu cihaz 70 nm dalga boyundaki ışıkları analiz eder. Aktif galaksi merkezlerinin fiziki ve kimyevi yapıları incelenir.
• Yüksek güçlü spektrometre. Dalga boyu 110 ile 320 nm olan ışıkları analiz eder. Yıldızlararası gazların bileşimlerini ve fiziki durumlarını incelemeye yarar. Büyük kızıl yıldızlarda kütle kaybolmasının tespiti bu spektrometreyle yapılabilmektedir.
• Yüksek süratli fotometre. Bu cihaz uzaydaki muhtelif ışık kaynaklarının şiddetini galaksi ışıklarından süzerek ölçmeye yarar. 120 nm dalga boyundaki ışıkları 1/1000 saniyede filitreliyebilir. Atmosfer böyle bir ölçüme hiçbir zaman müsade etmez.

Hüceyrə Nəzəriyyəsi Hüceyrəsiz həyat yoxdur
Mikroskop
Epitel hüceyrəsi
Müəllifi	Şvann Teodor Mattias Yakob Şleyden Virxov Rudolf
Elm	Biologiya
Yaranmış elm	Sitologiya Mikrobiologiya Histologiya

Hüceyrə nəzəriyyəsi - canlı aləmin: bitkilərin, heyvanların və digər canlı orqanizmlərin yaranma və inkişafının ümumqəbulolunmuş və məxrəcləşdirilmiş prinsiplərini əhatə edən, hüceyrənin hər bir canlı orqanizmin təşkil olunduğu toxumaların vahid struktur elementi olduğunu sübut edən bir nəzəriyyə.

Mündəricat

  [gizlə] 

• 1Ümumi məlumat
• 2Hüceyrə nəzəriyyəsinin prinsipləri
  • 2.1Əsas prinsiplər
  • 2.2Əlavə prinsiplər
• 3Tarix
  • 3.1XVII əsr
  • 3.2XVIII əsr
  • 3.3XIX əsr
    • 3.3.1Purkinye məktəbi
    • 3.3.2Müller məktəbi və Şvannın işləri
  • 3.4XIX əsrin ikinci yarısı - XX əsr
• 4Müasir hüceyrə nəzəriyyəsi
• 5Bakteriya, bitki və heyvan hüceyrələrinin müqayisəsi
• 6Biologiya alimləri.
• 7Biologiya alimləri.
• 8Həmçinin bax
• 9Xarici keçidlər

Ümumi məlumat[redaktə | əsas redaktə]

Hüceyrə nəzəriyyəsi biologiya elminin əsasını qoymuş, təkamül baxışlarının meydana çıxmasına səbəb olan bir nəzəriyyə olub, XIX əsrin ortalarında təşəkkül tapmışdır. Hüceyrə nəzəriyyəsinin əsası 1839-cu ildə alman alimləri Şvann Teodor, Mattias Yakob Şleydenvə Virxov Rudolf tərəfindən hüceyrə üzərində aparmış olduqları təcrübə və müşahidələr əsasında qoyulmuş olmuşdur. Tədqiqatlarına əsaslanaraq Şvann Teodor və Mattias Yakob Şleyden ilk dəfə olaraq sübut etmişdirlər ki, hər bir orqanizmin quruluş vahidi hüceyrədir. Bitkilər, heyvanlar və bakteriyalar ümumi oxşar quruluşa malikdirlər. Sonralar bu qənaət orqanizmin tamlığını bir daha təsdiqləmişdir. Şvann Teodor və Mattias Yakob Şleyden elmə "hüceyrəsiz həyat yoxdur" ifadəsini gətirmişlər.

Hüceyrə nəzəriyyəsinin prinsipləri[redaktə | əsas redaktə]

Əsas prinsiplər[redaktə | əsas redaktə]

Müasir hüceyrə nəzəriyyəsi aşağıdakı əsas prinsipləri özündə birləşdirir:

№1 Hüceyrə - canlı orqanizmin quruluş, həyat, böyümə və inkişaf vahididir, "hüceyrəsiz həyat yoxdur";.

№2 Hüceyrə - tamlığı bir çox elementlərin bir-biri ilə qanunauyğun şəkildə əlaqələrindən ibarət olan vahid sistemdir;

№3 Bütün orqanizmlərin hüceyrələri quruluşuna, kimyəvi tərkibinə və funksiyasına görə oxşardırlar;

№4 Hər bir hüceyrənin bölünməsindən yeni hüceyrələr əmələ gəlir;

№5 Çoxhüceyrəlilərdə hüceyrələr toxumaları və toxumalar isə öz növbəsində orqanizmləri təşkil edir. Hər bir orqanizmin həyatı onu təşkil edən hüceyrələrin həyatından asılıdır;

№6 Çoxhüceyrəli orqanizmlərin hüceyrələri özünəməxsus gen dəstinə malik olur ki, bu da onların morfoloji və funksional müxtəliflikliyini təmin etmiş olur.

Əlavə prinsiplər[redaktə | əsas redaktə]

Müxtəlif dövrlərdə əsas prinsiplərə bir çox əlavələr edilmişdir.

1. Prokariot və eukariot hüceyrələr tamamilə homoloji deyillər.
2. Hüceyrənin əsas bölünməsi irsi əlamətlər informasiyasının üzünün köçürülməsi ilə həyata keçirilir.
3. Çoxhüceyrəli orqanizm molekulyar requlyasiya adlanan özündə müxtəlif saylı hüceyrələrdən ibarət çoxsaylı ansamblların birləşmiş və inteqrasiya olunmuş toxuma sistemləri və orqanları tərkibində kimyəvi, humoral və sinir tənzimləmələri vasitəsi ilə nizamlanan sistemə malikdir.
4. Hüceyrə totipotentləri də hüceyrə kimi genetik potensiallara malikdirlər.

Tarix[redaktə | əsas redaktə]

XVII əsr[redaktə | əsas redaktə]

Canlı hüceyrənin təsviri

Robert Huk

Robert Hukun mikroskopu

İlk dəfə olaraq Robert Huk hüceyrəni kəşf etmişdir. Robert Huk 1665-ci ildə bioloji toxumanın - lat.Quercus suber ağacından hazırlanmış tıxacın (probkanın) nazik kəsiyinə özü tərəfindən təkmilləşdirilmiş mikroskop altında baxarkən, tıxac kəsiyinin çoxlu sayda hücrəciklərdən ibarət olduğunu görmüş və onlara ing. cell - hüceyrə adı vermişdır. XVII əsr tədqiqatları bitkilərin hüceyrəvi quruluşa malik olmasını aşkarlasa da hüceyrənin öz quruluşu haqqında heç bir məlumata malik deyildir. 1675-ci ildə italyan həkimi Marçello Malpigi və 1682-ci ildə ingilis botaniki Qrü Neemiya bitkilərin hüceyrələrdən təşkil olunduğunu təsdiqləmişlər. İlk dəfə olaraq hüceyrə -"qidalı şirə dolu qovuq" mənasını daşımış olur. Qrü Neemiya hüceyrəni lif kimi qəbul edərək toxuma terminini elmə gətirmişdir. 1674-cü ildə holland Anton van Levenhuk (ing. Anton van Leeuwenhoek, 1632-1723) mikroskopun köməyi ilə ilk dəfə su damcısında hərəkət edən təkhüceyrəli canlıları - ibtidailəri: tərlik (infuzor), amöb, bakteriyaları və eritrositləri, spermatozoidləri müşahidə etmişdir. Bu dövrlərdə heyvan orqanizmlərin mikroskopik tədqiqatları təsadüfi xarakter daşıdığından hüceyrə quruluşu haqqında hər hansı məlumat baxımında heç bir əhəmiyyət kəsb etməmişdir.

XVIII əsr[redaktə | əsas redaktə]

XVIII əsr bitki və heyvan hüceyrələrinin mikrostrukturlarının öyrənilməsi cəhdləri ilə başa çatmış olur. İlk dəfə 1759 cu ildə alman anatomu və fizioloqu Kaspar Fridrix Volf özünün "Törəmə nəzəriyyəsi" əsərində bitki və heyvan orqanizmlərin inkişafının mikroskopik olaraq quruluşunun oxşarlıqlarını təsvir etməyə çalışmışdır. Volf belə hesab edirdi ki, istər bitki, istərsə də heyvan struktursuz maddədən inkişaf edir. Lakin fərziyyə qüsurlu olduğu üçün huceyrə nəzəriyyəsində öz yerini tuta bilməmişdir.

XIX əsr[redaktə | əsas redaktə]

Robert Brounun portreti

XIX əsrin əvvəllərində bitkinin hüceyrəvi qurluşu haqqındakı biliklər yeni mikroskop konstruksiyaları və axromatik linzaların hesabına bir qədər təkmilləşərək dərinləşmiş olur. Link və Molhnhouer göstərillər ki, höceyrələr xüsusi divarlara malikdirlər. 1831 ci ildə Mol sübut etmişdir ki, bitki toxuması hüceyrədən inkişaf etmiş və ona aid olmayan strukturlara da (su daşıyıcı borucuqlara) malikdir. Meyen "Fitotomiya" (1830) əsərində göstərir ki, hər bir hüceyrə individ - özünəməxsus maddələr mübadiləsinə malikdir. 1831 ci ildə ilk dəfə Robert Broun nüvə komponentini təsvir etmiş və onun hər bir hüceyrənin vacib elementi olduğunu söyləmişdir.

Purkinye məktəbi[redaktə | əsas redaktə]

1801 ci ildə heyvan toxuması haqqında ilk məlumatlar formalaşmağa başlamış olur. Bu sahədə əsas tədqiqatlar və yeniliklər Breslavldakı Purkinye tərəfindən əsası qoyulmuş məktəbə məxsusdur. İlk dəfə olaraq Purkinye və onun şagirdləri tərəfindən məməli heyvanların o cümlədən insanın orqan və toxumalarının mikroskopik quruluşu öyrənilməyə başlanılmışdir. Purkinye hüceyrələri öz təbincə "dənəciklər" adlandırmışdır. 1837 ci ildə Purkinye Praqada bir sıra məruzələrlə çıxış edərək mədə vəziləri və sinir toxumalarının quruluşu haqqında məlumatlar vermişdir. Lakin o, bitki və heyvan hüceyrələrinin hemologiyasını müəyyənləşdirə bilməmişdir:

• "Dənəciyi" o, həm hüceyrə həm də hüceyrə nüvəsi kimi göstərmişdir;
• Bu dövrdə hüceyrə divarlı qovuqcuq za boşluq kimi qəbul edilirdi.

Beləliklə bitki hüceyrəsini "dənəciklə" qarşı-qarşıya qoyaraq onların homologiyasını təsvir etməkdən uzaqlaşaraq anoloji planını təsvir etməyə çalışmışdır.

Müller məktəbi və Şvannın işləri[redaktə | əsas redaktə]

İkinci mikroskop altında heyvan toxuma quruluşunu tədqiq edən məktəb Berlindəki Yohann Müller məxsus laboratoriya sayılırdı. O, ilk dəfə mikroskopik olaraq xordanı tədqiq etmişdir. Onun şagirdi Fridrix Qustav Yakob Henle bağırsaq epiteli haqqında tədqiqatlarını dərc edərək onların hüceyrəvi qurluşlarını təsvir etmişdir.

Şvann Teodor hüceyrə nəzəriyyəsinin müəlliflərindən biri.

Mattias Yakob Şleyden

Bu məktəbdə Şvann Teodor hüceyrə nəzəriyyəsinin əsasını qoymuş klassik tədqiqatlarını aparmışdır. Purkinye və Fridrix Qustav Yakob Henle məktəblərindən təsirlənən Şvann Teodor bitki və heyvan hüceyrələrini müqayisə etmək üçün düzgün mövqe seçərək homologiya yaratmış olaraq sübut etmişdir ki, bitki və heyvan mənşəyli hüceyrə strukturları oxşardırlar. Mattias Yakob Şleydenın tədqiqatları nüvənin hüceyrə üçün əhəmiyyətini müəyyənləşdirmək baxımından çox qiymətli olmuşdur. Buna görə də onu əbəs yerə hüceyrə nəzəriyyəsinin həmmüəllifi saymırlar. Lakin onun hüceyrənin bölünməsində növənin funksiyasının səhv şərhi yanlış faktlara əsaslanırdı. 1838 ci ildə Şvann 3 tezisi, 1839 cu ildə "Heyvan və bitkilərin inkişaf və qurluşlarında oxşarlığın mikroskopik tədqiqatları" əsərində hüceyrə nəzəriyyəsi prinsiplərini göstərmişdir:

• Birinci hissədə o, xorda və qığırdaqın elementar strukturlarının - hüceyrələrinin qurluşu arasındakı inkişaf oxşarlığı göstərmiş. Sonra o, sübut edir ki, digər toxuma və orqanların mikroskopik strukturları - hüceyrələri xorda və qığırdaqda olduğu kimidir.
• İkinci hissədə heyvan və bitki hüceyrələrinin oxşarlıqları göstərilir.
• Üçüncü hissədə isə nəzəriyyənin nəzəri prinsipləri göstərilmiş və dövrünün elmi səviyyəsinə uyğun heyvan və bitkinin eyni qurluşlu struktur vahidinə - hüceyrəyə malik olduqları sübuta yetirilmişdir. Şvann və Şleydon səhv olaraq hüceyrənin struktursuz hüceyrə olmayan maddədən yarandığını göstərmişlər.

XIX əsrin ikinci yarısı - XX əsr[redaktə | əsas redaktə]

1840 cı illdən etibarən hüceyrə daim biologiya elminin diqqət mərkəzində olmuş və sürətlə inkişaf edərək, müstəqil sitologiya elminin yaranmasına səbəb olmuşdur. Hüceyrə nəzəriyyəsinin sonrakı inkişafına təkhüceyrəli ibtidailərin kəşfi xüsusi təkan vermişdir. Əvvəllər baş hüceyrə elementi kimi qəbul edilmiş membranın ikinci dərəcəli komponent kimi qəbul edilir. Sitoplazma vı nüvə hüceyrənin əsas başlıca komponenti kimi qəbul edilir.

Hüceyrə - içində nüvəsi olan protoplazma kütləsidir.

1861 ci ildə Brükko hüceyrənin mürəkkəb qurluşa malik olması fərziyyəsini irəli sürür. Hüceyrə çoxalmasının bölünmə yolu ilə getməsi qənaətinə ilk olaraq Mol qamçılılar üzərindəki müşahidələr əsasında gəlmiş olur. Beləliklə sitoblast fərziyyəsi inkar edilmiş olur. 1841 ci ildə Remark heyvanlarda toxuma hüceyrəsinin bılünməsini kəşf etmiş olur. Beləliklə hüceyrədən hüceyrənın törəməsi Virxov Rudolfun aforizmi ilə elm tarixinə daxil edilmiş olur:

lat. "Omnis cellula ех cellula". - Hər bir hüceyrədən hüceyrə.

— Virxov Rudolf, 1858 ci il

XIX əsrin ikinci yarısından başlayaraq hüceyrə nəzəriyyəsi hüceyrə fizologoyasının inkişaf etməsi hesabına metofizik xarakter almış olur. Hüceyrədaxili fizioloji prosseslərin öyrənilməsi "hüceyrə dövləti" nəzəriyyəsinin inkişafına səbəb olur. Bu nəzəriyyəyə əsasən orqanizm dövlətlə və onu təşkil edən hüceyrələr isə vətəndaşlarala müqayisə edilir. Lakin bu müqayisə forması da orqanizmin tamlıq prinsipini özündə dolğun əks etdirmirdi.

Virxov Rudolf

Müasir hüceyrə nəzəriyyəsi[redaktə | əsas redaktə]

Müasir hüceyrə nəzəriyyəsi viruslardan başqa bütün canlıların təşkil olunduğu hüceyrəni mövcud həyatın əsas struktur forması kimi qəbul edir. Hüceyrə strukturlarının formalaşması bitkilərin və heyvanların təkamülündə əsas rol oynamışdır.

• Hüceyrə mövcud həyatın əsas struktur forması olsa da yeganə deyildir. Belə ki, həyat tərzinə malik digər çanlılar da vardır ki, onlar hüceyrə kimi tam vahid struktura malik deyillər. Bunlara hüceyrəsizlər: viruslar deyilir. Həyat tərzini təsdiqləyən əsas prosseslərə: maddələr mübadiləsi və bölünmə - çoxalma ya törəmə aiddir. Bir çox alimlərin fikrinə görə viruslar mənşəcən hüceyrələrlə bağlı olub, onun genetik materialının bir hissəsidir.
• Məlum olmuşdur ki, iki tip membransız nüvəyə malik prokariotik (bakteriya, arxebakteriya) hüceyrələr və membranlı nüvəyə malik eukariotik (bitki, heyvan, göbələk və protist) hüceyrələr mövcuddur və onlar arasında çoxlu fərqlər vardır. Əksər prokariotik hüceyrələr membranlı orqanoidlərdən məhrumdurlar. Eukariotlar isə mitoxondri və xloroplast kimi orqanoidlərə malikdirlər. Simbiogenez nəzəriyyəsinə əsasən bu yarımmüstəqil orqanoidlər bakteriyaların əcdadları sayılır. Bu baxımdan eukariotik hüceyrələr daha ali və mükəmməl təşkil olunmuşlar. Onlar bakteriya hüceyrələri ilə tam homoloji deyillər (bakteriya hüceyrəsi insan hüceyrəsinin malik olduğu mitoxondri ilə homologiya təşkil edə bilər). Bütün hüceyrələrin homolojiliyi onların ikiqatlı fosfolipid membrana, ribosom və irsiyyət daşıyıcısı olan DNT malekullarına-xromosomlara malik olmalarındadır.
• Hüceyrə nəzəriyyəsi orqanizmi hüceyrələr toplumu kimi qəbul edir. Həyatın başlanğıcı olan tək hüceyrə təkamül keçərək digər canlıların tərkib hissəsinə çevrilmişdir.
• Hüceyrəni vahid struktur elementi kimi qəbul edən hüceyrə nəzəriyyəsi toxuma və qamet, protist (mübahisəlidir: mürəkkəb qurluşlu çoxnüvəli protistlər hüceyrəsi yarımhüceyrə strukturu kimi də qiymətləndirilə bilər) və blastomer hüceyrələrini tam homoloji hesab edir. Adı çəkilən bu hüceyrələr ümumi hüceyrə qurluşuna malikdirlər. Xüsusən heyvan və bitki cinsiyyət hüceyrələri sayılan qametlər çoxhüceyrəli orqanizmlərin sadə hüceyrələri olmayıb, genetik, morfoloji və bəzən ekoloji xüsusiyyətlərə, təbii seçmənin nəzarətində olan hüceyrələr sayılırlar.
• Doğmatik hüceyrə nəzəriyyəsi orqanizmin hüceyrəsiz strukturlarını Virxov Rudolf kimi cansız hesab edir. Orqanizmlərdə hüceyrələrdən savayı xüsusi metobolizmlərə malik çoxnüvəli hüceyrəüstü strukturlara da (sinsitlər, simplastlar) vardır. Onların aşkar olunması müasir sitologiya elminin imkanları hesabına mümkün olmuşdur.
• "Hissə" və "tam" mübahisəsi ortadoksal hüceyrə nəzəriyyəsində metofizik şəkildə həllini tapmışdır: diqqət əsasən orqanizmin hissəsi olan hüceyrəyə ya da təkhüceyrəli orqanizmə yönəldilmişdir.

Bakteriya, bitki və heyvan hüceyrələrinin müqayisəsi[redaktə | əsas redaktə]

Təsvir	Hüceyrə strukturu	Daşıdığı funksiya	Bakteriyalar	Bitkilər	Heyvanlar
	Nüvə	İrsi məlumatın daşıyıcısı, RNT sintezi	Yox	Var	Var
	Xromosom	Nukleoprotein kompleksi:DNT, histonlar və histon şəkilli zülalllar	Nukleoid	Var	Var
	Ribosom	Biologiya alimləri.[redaktə | əsas redaktə] tarixində dərc edildi İyun 10, 2013 by sevdaismayilova Ber K. ( 1792-1876) Məməlilərin yumurtahüceyrəsini kəşf etmişdir. Bütün çoxhüceyrəli orqanizmlərin mayalanmış yumurtahüceyrədən – ziqotdan başlanğıc götürdüyünü göstərmişdir. Darvin Ç.R. ( 1809-1882) Üzvi aləmin tarixi inkişafı haqqında təkamül təliminin banisidir. Öz dövrünə görə təkamülün tam sisrematik izahını vermişdir.Təkamülün hərəkət verici qüvvələrini tam göstərmişdir. Əliyev C. ( 1924) Məhsuldar buğda sortlarının yaradılmasına nail olmuşdur. Rəhbərliyi altında kompyuter metodunun tətbiqi ilə plastid və nüvə genomu proseslərini müqayisəli şəkildə öyrənmişdir. Anoxin P.K. ( 1898-1974) Funksional sistem nəzəriyyəsini işləmişdir. Emosiyaları və onun formalarını göstərmişdir. ” Biologiya və şərti reflekslərin neyrofiziologiyası” əsərini yazmışdır. Levenhuk A. İlk dəfə birhüceyrəliləri kəşf etmişdir. Paster L. (1822-1895) Qoruyucu peyvəndlər metodunu hazırlamışdır.Qıcqırma və çürümə proseslərini tədqiq etmiş, yeyinti məhsullarının zərərsizləşmə üsullarını işləmişdir.” Sibir yarası” törədicisini müəyyən etmişdir.	Var	Var	Var
	Mitoxondri	Hüceyrənin enerji mənbəyi, ATF-in sintezinin getdiyi orqonoid	Yox	Var	Var
	Holci kompleksi	Mürəkkəb zülalların və polisaxaridlərin sintez olunduğu, toplandığı və paylandığı yer.	Yox	Var	Var
	Endoplazmatik şəbəkə	Zülal və lipidlərin sintez və nəql olunduöu yer.	Yox	Var	Var
	Sentriol	Hüceyrə bölünərkən yaranır	Yox	Yox	Var
	Xloroplastlar	Fotosintrz prosesi gedən iki membranlı struktur.	Yox	Var	Yox
	Leykoplastlar	Nişasta tədarük edir	Yox	Var	Yox
	Xromoplastlar	Rüşeymə, çiçəyə və bitkiyə rəng verir.	Yox	Var	Yox
	Lizosom	Üzvi maddələri parçalayan orqanoid	Yox	Yox	Var
	Peroksisom	Zülal və lipidlərin sintez və nəql olunduöu yer.	Yox	Var	Var
	Hüceyrə membranı	Müdafiyə funksiyası daşıyır	Var	Var	Yox
	Vakuol	Hüceyrə şirəsi toplanan yer	Yox	Var	Zəif inkişaf etmişdir
	Hüceyrə skleti	Hüceyrəyə forma verir	Ola bilir	Var	Var
[[Şəkil:|35px|center]]	Yerdəyişmə orqanoidləri	Yerdəyişmələri həyata keçirdmək üçündür.	Var	Var	Var
[[Şəkil:|35px|center]]	Mezosomlar	Biologiya alimləri.[redaktə | əsas redaktə] tarixində dərc edildi İyun 10, 2013 by sevdaismayilova Ber K. ( 1792-1876) Məməlilərin yumurtahüceyrəsini kəşf etmişdir. Bütün çoxhüceyrəli orqanizmlərin mayalanmış yumurtahüceyrədən – ziqotdan başlanğıc götürdüyünü göstərmişdir. Darvin Ç.R. ( 1809-1882) Üzvi aləmin tarixi inkişafı haqqında təkamül təliminin banisidir. Öz dövrünə görə təkamülün tam sisrematik izahını vermişdir.Təkamülün hərəkət verici qüvvələrini tam göstərmişdir. Əliyev C. ( 1924) Məhsuldar buğda sortlarının yaradılmasına nail olmuşdur. Rəhbərliyi altında kompyuter metodunun tətbiqi ilə plastid və nüvə genomu proseslərini müqayisəli şəkildə öyrənmişdir. Anoxin P.K. ( 1898-1974) Funksional sistem nəzəriyyəsini işləmişdir. Emosiyaları və onun formalarını göstərmişdir. ” Biologiya və şərti reflekslərin neyrofiziologiyası” əsərini yazmışdır. Levenhuk A. İlk dəfə birhüceyrəliləri kəşf etmişdir. Paster L. (1822-1895) Qoruyucu peyvəndlər metodunu hazırlamışdır.Qıcqırma və çürümə proseslərini tədqiq etmiş, yeyinti məhsullarının zərərsizləşmə üsullarını işləmişdir.” Sibir yarası” törədicisini müəyyən etmişdir.